Krishna Bhagawad

श्रीमद भगवत गीता सार - अध्याय 6 | Shrimad Bhagawad Geeta Narration - Chapter 6

by admin on | 2024-09-21 12:22:36 Last Updated by admin on2025-04-15 23:02:47

Share: Facebook | Twitter | Whatsapp | Linkedin Visits: 55

---

Bhagavad Gita Chapter 6: "Dhyān Yog"

अध्याय छह: ध्यानयोग

અધ્યાય ૬: ધ્યાન યોગ

Summary Of Bhagvad Gita Chapter 6

English Summary:

Shree Krishna continues the comparative evaluation between karm yog (the practice of spirituality while performing worldly duties) and karm sanyas (the practice of spirituality in a renounced state) in this chapter. He reiterates that karm yog is a more practicable path than karm sanyas. When work is done with devotion, it purifies the mind and enhances the spiritual realization. The mind then becomes tranquil, and meditation becomes the primary means of elevation.

Hindi Summary:

श्रीकृष्ण कर्मयोग और कर्म संन्यास के तुलनात्मक मूल्यांकन के अनुक्रम को पांचवें अध्याय से इस छठे अध्याय में भी जारी रखते हैं और पहले वाले मार्ग के अनुसरण की संस्तुति करते हैं। जब हम समर्पण के साथ कार्य करते हैं तब इससे हमारा मन शुद्ध हो जाता है और हमारी आध्यात्मिक अनुभूति गहन हो जाती है। फिर जब मन शांत हो जाता है तब साधना उत्थान का मुख्य साधन बन जाती है। ध्यान द्वारा योगी मन को वश में करने का प्रयास करते हैं क्योंकि अप्रशिक्षित मन हमारा बुरा शत्रु है और प्रशिक्षित मन हमारा प्रिय मित्र है। श्रीकृष्ण अर्जुन को सावधान करते हैं कि कठोर तप में लीन रहने से कोई सफलता प्राप्त नहीं कर सकता और इसलिए मनुष्य को अपने खान-पान, कार्य-कलापों, अमोद-प्रमोद और निद्रा को संतुलित रखना चाहिए। आगे फिर वे मन को भगवान में एकीकृत करने के लिए साधना का वर्णन करते हैं। जिस प्रकार से वायु रहित स्थान पर रखे दीपक की ज्वाला में झिलमिलाहट नहीं होती। ठीक उसी प्रकार साधक को मन साधना में स्थिर रखना चाहिए। वास्तव में मन को वश में करना कठिन है लेकिन अभ्यास और विरक्ति द्वारा इसे नियंत्रित किया जा सकता है। इसलिए मन जहाँ कहीं भी भटकने लगे तब हमें वहाँ से इसे वापस लाकर निरन्तर भगवान में केंद्रित करना चाहिए। जब मन शुद्ध हो जाता है तब यह अलौकिकता में स्थिर हो जाता है। आनन्द की इस अवस्था को समाधि कहते हैं जिसमें मनुष्य असीम दिव्य आनन्द प्राप्त करता है। 

Gujrati Summary:

આ અધ્યાયમાં શ્રીકૃષ્ણ પાંચમા અધ્યાયમાં કરેલું કર્મયોગ (સાંસારિક ઉત્તરદાયિત્ત્વોનાં પાલન સાથે આધ્યાત્મિક સાધના) અને કર્મ સંન્યાસ (વિરક્ત અવસ્થામાં આધ્યાત્મિક સાધના)નું તુલનાત્મક મૂલ્યાંકન કરવાનું ચાલુ રાખે છે અને પૂર્વોક્ત (કર્મયોગ)ની ભલામણ કરે છે. જયારે આપણે ભક્તિભાવથી કાર્ય કરીએ છીએ ત્યારે તે આપણા મનને શુદ્ધ કરે છે અને આપણા આધ્યાત્મિક સાક્ષાત્કારને અધિક ગહન કરે છે. પશ્ચાત્ જયારે મન સ્થિર થઇ જાય છે ત્યારે ધ્યાન ઉન્નતિનું પ્રાથમિક સાધન બની જાય છે. ધ્યાન દ્વારા યોગીઓ તેમના મન પર વિજય પ્રાપ્ત કરવાનો પ્રયાસ કરે છે; કારણ કે અશિક્ષિત મન એ સર્વાધિક દુષ્ટ શત્રુ છે જયારે શિક્ષિત મન એ સર્વાધિક શ્રેષ્ઠ મિત્ર છે. શ્રીકૃષ્ણ અર્જુનને સાવધાન કરે છે કે કઠોર તપસ્યાઓ દ્વારા આધ્યાત્મિક માર્ગ પર કોઈ સફળતા પ્રાપ્ત કરી શકતું નથી અને તેથી વ્યક્તિએ તેના ખાન-પાન, ક્રિયા-કલાપ, આનંદ-પ્રમોદ અને નિંદ્રાને સંતુલિત રાખવા જોઈએ. પશ્ચાત્ તેઓ મનને પરમાત્મા સાથે જોડવા માટેની સાધનાનું વર્ણન કરે છે. જેવી રીતે, પવનથી રહિત જગ્યા પર સ્થિત દીપકની જ્યોત ડગમગતી નથી, તેવી રીતે સાધકે ધ્યાનમાં તેના મનને સ્થિર કરવું અનિવાર્ય છે. મનને વશમાં કરવું એ કઠિન જરૂર છે, પરંતુ સાધના અને અનાસક્તિ દ્વારા તેને નિયંત્રિત કરી શકાય છે. આમ, જ્યારે તે ભટકવા લાગે કે તુરંત તેને પાછું લાવીને ભગવાન પર એકાગ્ર કરવું જોઈએ. જયારે મન શુદ્ધ થઇ જાય છે ત્યારે તે અલૌકિકતામાં સ્થિત થઇ જાય છે. સમાધિ તરીકેઓળખાતીઆનંદયુક્તઅવસ્થામાંવ્યક્તિ અસીમિત દિવ્ય આનંદનો અનુભવ કરે છે.

Hindi Translation:

श्रीभगवानुवाच |

अनाश्रित: कर्मफलं कार्यं कर्म करोति य: |

स संन्यासी च योगी च न निरग्निर्न चाक्रिय: || 1||

English Translation:

śhrī bhagavān uvācha

anāśhritaḥ karma-phalaṁ kāryaṁ karma karoti yaḥ

sa sannyāsī cha yogī cha na niragnir na chākriyaḥ

Gujrati Translation:

શ્રીભગવાનુવાચ ।

અનાશ્રિતઃ કર્મફલં કાર્યં કર્મ કરોતિ યઃ ।

સ સંન્યાસી ચ યોગી ચ ન નિરગ્નિર્ન ચાક્રિયઃ ॥૧॥

Hindi Translation:

परम प्रभु ने कहा! वे मनुष्य जो कर्मफल की कामना से रहित होकर अपने नियत कर्मों का पालन करते हैं वे वास्तव में संन्यासी और योगी होते हैं, न कि वे जो अग्निहोत्र यज्ञ संपन्न नहीं करते अर्थात अग्नि नहीं जलाते और शारीरिक कर्म नहीं करते।

English Translation:

The Supreme Lord said: Those who perform prescribed duties without desiring the results of their actions are actual sanyāsīs (renunciates) and yogis, not those who have merely ceased performing sacrifices such as Agnihotra yajna or abandoned bodily activities.

Gujrati Translation:

પૂર્ણ પુરુષોત્તમ પરમેશ્વર બોલ્યા: જે મનુષ્યો કર્મના ફળની અપેક્ષા રાખ્યા વિના તેના નિયત કર્તવ્યોનું પાલન કરે છે, તેઓ વાસ્તવિક સંન્યાસી (વૈરાગી) અને યોગી છે; નહિ કે એ જેમણે કેવળ અગ્નિહોત્ર યજ્ઞ કરવાનું બંધ કરી દીધું છે કે તેના શારીરિક કર્તવ્યોનો ત્યાગ કરી દીધો છે.

Hindi Translation:

यं संन्यासमिति प्राहुर्योगं तं विद्धि पाण्डव |

न ह्यसंन्यस्तसङ्कल्पो योगी भवति कश्चन || 2||

English Translation:

yaṁ sannyāsam iti prāhur yogaṁ taṁ viddhi pāṇḍava

na hyasannyasta-saṅkalpo yogī bhavati kaśhchana

Gujrati Translation:

યં સંન્યાસમિતિ પ્રાહુર્યોગં તં વિદ્ધિ પાણ્ડવ ।

ન હ્યસંન્યસ્તસઙ્કલ્પો યોગી ભવતિ કશ્ચન ॥૨॥

Hindi Translation:

जिसे संन्यास के रूप में जाना जाता है वह योग से भिन्न नहीं है। कोई भी सांसारिक कामनाओं का त्याग किए बिना संन्यासी नहीं बन सकता।

English Translation:

What is known as sanyās is non-different from Yog, for none become yogis without renouncing worldly desires.

Gujrati Translation:

જે સંન્યાસ તરીકે ઓળખાય છે તે યોગથી અભિન્ન છે, કારણ કે સાંસારિક ઈચ્છાઓના પરિત્યાગ વિના કોઈપણ યોગી બની શકતું નથી.

Hindi Translation:

आरुरुक्षोर्मुनेर्योगं कर्म कारणमुच्यते |

योगारूढस्य तस्यैव शम: कारणमुच्यते || 3||

English Translation:

ārurukṣhor muner yogaṁ karma kāraṇam uchyate

yogārūḍhasya tasyaiva śhamaḥ kāraṇam uchyate

Gujrati Translation:

આરુરુક્ષોર્મુનેર્યોગં કર્મ કારણમુચ્યતે ।

યોગારૂઢસ્ય તસ્યૈવ શમઃ કારણમુચ્યતે ॥૩॥

Hindi Translation:

जो योग में पूर्णता की अभिलाषा करते हैं उनके लिए बिना आसक्ति के कर्म करना साधन कहलाता है और वे योगी जिन्हें पहले से योग में सिद्धि प्राप्त है, उनके लिए साधना में परमशांति को साधन कहा जाता है।

English Translation:

To the soul who is aspiring for perfection in Yog, work without attachment is said to be the means; to the sage who is already elevated in Yog, tranquility in meditation is said to be the means.

Gujrati Translation:

યોગમાં પૂર્ણતા માટે અભિલાષી નવોદિત જીવાત્મા માટે આસક્તિ રહિત કાર્ય કરવું એ સાધન કહેવાય છે; જયારે મુનિ કે જે સિદ્ધ યોગી છે, તેના માટે ધ્યાનમાં પરમશાંતિ એ જ સાધન કહેવાય છે.

Hindi Translation:

यदा हि नेन्द्रियार्थेषु न कर्मस्वनुषज्जते |

सर्वसङ्कल्पसंन्यासी योगारूढस्तदोच्यते || 4||

English Translation:

yadā hi nendriyārtheṣhu na karmasv-anuṣhajjate

sarva-saṅkalpa-sannyāsī yogārūḍhas tadochyate

Gujrati Translation:

યદા હિ નેન્દ્રિયાર્થેષુ ન કર્મસ્વનુષજ્જતે ।

સર્વસઙ્કલ્પસંન્યાસી યોગારૂઢસ્તદોચ્યતે ॥૪॥

Hindi Translation:

जब कोई मनुष्य न तो इन्द्रिय विषयों में और न ही कर्मों के अनुपालन में आसक्त होता है और कर्म फलों की सभी इच्छाओं का त्याग करने के कारण ऐसे मनुष्य को योग मार्ग में आरूढ़ कहा जाता है।

English Translation:

When one is neither attached to sense objects nor to actions, such a person is said to be elevated in the science of Yog, having renounced all desires for the fruits of actions.

Gujrati Translation:

જયારે મનુષ્ય કર્મફળો અંગેની સર્વ કામનાઓનો ત્યાગ કરીને ન તો ઇન્દ્રિય વિષયો પ્રત્યે કે ન તો કર્મ પ્રત્યે આસક્ત હોય છે, તે મનુષ્ય યોગ વિજ્ઞાનમાં આરૂઢ કહેવાય છે.

Hindi Translation:

उद्धरेदात्मनात्मानं नात्मानमवसादयेत् |

आत्मैव ह्यात्मनो बन्धुरात्मैव रिपुरात्मन: || 5||

English Translation:

uddhared ātmanātmānaṁ nātmānam avasādayet

ātmaiva hyātmano bandhur ātmaiva ripur ātmanaḥ

Gujrati Translation:

ઉદ્ધરેદાત્મનાત્માનં નાત્માનમવસાદયેત્ ।

આત્મૈવ હ્યાત્મનો બન્ધુરાત્મૈવ રિપુરાત્મનઃ ॥૫॥

Hindi Translation:

मन की शक्ति द्वारा अपना आत्म उत्थान करो और स्वयं का पतन न होने दो। मन जीवात्मा का मित्र और शत्रु भी हो सकता है।

English Translation:

Elevate yourself through the power of your mind, and not degrade yourself, for the mind can be the friend and also the enemy of the self.

Gujrati Translation:

મનુષ્યે મનોબળથી સ્વયંનો ઉદ્ધાર કરવો જોઈએ અને પતન થવા દેવું જોઈએ નહીં. કારણ કે, મન મનુષ્યનો મિત્ર પણ છે અને શત્રુ પણ છે.

Hindi Translation:

बन्धुरात्मात्मनस्तस्य येनात्मैवात्मना जित: |

अनात्मनस्तु शत्रुत्वे वर्ते तात्मैव शत्रुवत् || 6||

English Translation:

bandhur ātmātmanas tasya yenātmaivātmanā jitaḥ

anātmanas tu śhatrutve vartetātmaiva śhatru-vat

Gujrati Translation:

બન્ધુરાત્માત્મનસ્તસ્ય યેનાત્મૈવાત્મના જિતઃ ।

અનાત્મનસ્તુ શત્રુત્વે વર્તેતાત્મૈવ શત્રુવત્ ॥૬॥

Hindi Translation:

जिन्होंने मन पर विजय पा ली है, मन उनका मित्र है किन्तु जो ऐसा करने में असफल होते हैं मन उनके शत्रु के समान कार्य करता है।

English Translation:

For those who have conquered the mind, it is their friend. For those who have failed to do so, the mind works like an enemy.

Gujrati Translation:

જેમણે મન પર વિજય પ્રાપ્ત કર્યો છે, તેમના માટે મન એ મિત્ર છે. જે લોકો આમ કરવામાં નિષ્ફળ નીવડે છે, તેમના માટે મન શત્રુ સમાન કાર્ય કરે છે.

Hindi Translation:

जितात्मन: प्रशान्तस्य परमात्मा समाहित: |

शीतोष्णसुखदु:खेषु तथा मानापमानयो: || 7||

English Translation:

jitātmanaḥ praśhāntasya paramātmā samāhitaḥ

śhītoṣhṇa-sukha-duḥkheṣhu tathā mānāpamānayoḥ

Gujrati Translation:

જિતાત્મનઃ પ્રશાન્તસ્ય પરમાત્મા સમાહિતઃ ।

શીતોષ્ણસુખદુઃખેષુ તથા માનાપમાનયોઃ ॥૭॥

Hindi Translation:

वे योगी जिन्होंने मन पर विजय पा ली है वे शीत-ताप, सुख-दुख और मान-अपमान के द्वंद्वों से ऊपर उठ जाते हैं। ऐसे योगी शान्त रहते हैं और भगवान की भक्ति के प्रति उनकी श्रद्धा अटल होती है।

English Translation:

The yogis who have conquered the mind rise above the dualities of cold and heat, joy and sorrow, and honor and dishonor. Such yogis remain peaceful and steadfast in their devotion to God.

Gujrati Translation:

યોગીઓ કે જેમણે મન પર વિજય પ્રાપ્ત કર્યો છે, તેઓ ઠંડી અને ગરમી, સુખ અને દુઃખ, માન અને અપમાનની દ્વૈતતાથી ઉપર ઉઠી જાય છે. આવા યોગીઓ ભગવાનની ભક્તિમાં શાંતિમય અને અડગ રહે છે.

Hindi Translation:

ज्ञानविज्ञानतृप्तात्मा कूटस्थो विजितेन्द्रिय: |

युक्त इत्युच्यते योगी समलोष्टाश्मकाञ्चन: || 8||

English Translation:

jñāna-vijñāna-tṛiptātmā kūṭa-stho vijitendriyaḥ

yukta ityuchyate yogī sama-loṣhṭāśhma-kāñchanaḥ

Gujrati Translation:

જ્ઞાનવિજ્ઞાનતૃપ્તાત્મા કૂટસ્થો વિજિતેન્દ્રિયઃ ।

યુક્ત ઇત્યુચ્યતે યોગી સમલોષ્ટાશ્મકાઞ્ચનઃ ॥૮॥

Hindi Translation:

वे योगी जो ज्ञान और विवेक से संतुष्ट होते हैं और जो इन्द्रियों पर विजय पा लेते हैं, वे सभी परिस्थितियों में अविचलित रहते हैं। वे धूल, पत्थर और सोने को एक समान देखते हैं।

English Translation:

The yogi who are satisfied by knowledge and discrimination, and have conquered their senses, remain undisturbed in all circumstances. They see everything—dirt, stones, and gold—as the same.

Gujrati Translation:

યોગી કે જે જ્ઞાન અને વિવેકબુદ્ધિથી તૃપ્ત થયેલા છે; અને જેણે ઇન્દ્રિયો પર વિજય પ્રાપ્ત કર્યો છે, તેઓ સર્વ સંજોગોમાં અવિચલિત રહે છે. તેઓ સર્વ પદાર્થો — ધૂળ, પથરા, અને સુવર્ણને એકસમાન જોવે છે.

Hindi Translation:

सुहृन्मित्रार्युदासीनमध्यस्थद्वेष्यबन्धुषु |

साधुष्वपि च पापेषु समबुद्धिर्विशिष्यते || 9||

English Translation:

suhṛin-mitrāryudāsīna-madhyastha-dveṣhya-bandhuṣhu

sādhuṣhvapi cha pāpeṣhu sama-buddhir viśhiṣhyate

Gujrati Translation:

સુહૃન્મિત્રાર્યુદાસીનમધ્યસ્થદ્વેષ્યબન્ધુષુ ।

સાધુષ્વપિ ચ પાપેષુ સમબુદ્ધિર્વિશિષ્યતે ॥૯॥

Hindi Translation:

योगी शुभ चिन्तकों, मित्रों, शत्रुओं पुण्यात्माओं और पापियों को निष्पक्ष होकर समान भाव से देखते हैं। इस प्रकार जो योगी मित्र, सहयोगी, शत्रु को समदृष्टि से देखते हैं और शत्रुओं एवं सगे संबंधियों के प्रति तटस्थ रहते हैं तथा पुण्यात्माओं और पापियों के बीच निष्पक्ष रहते हैं, वे मनुष्यों के मध्य विशिष्ट माने जाते हैं।

English Translation:

The yogis look upon all—well-wishers, friends, foes, the pious, and the sinners—with an impartial intellect. The yogi who is of equal intellect toward friend, companion, and foe, neutral among enemies and relatives, and unbiased between the righteous and sinful, is considered to be distinguished among humans.

Gujrati Translation:

યોગીઓ સર્વને—શુભેચ્છકો, મિત્રો, શત્રુઓ, પવિત્ર લોકો અને પાપીઓને—નિષ્પક્ષ બુદ્ધિથી જોવે છે. તે યોગી કે જે મિત્ર, સાથી અને શત્રુ પ્રત્યે સમાન બુદ્ધિ ધરાવે છે, શત્રુ અને સંબંધીઓ પ્રત્યે તટસ્થ રહે છે અને પુણ્યશાળી અને પાપી પ્રત્યે સમદર્શી રહે છે, તેને મનુષ્યોમાં વિશિષ્ટ ગણવામાં આવે છે.

Hindi Translation:

योगी युञ्जीत सततमात्मानं रहसि स्थित: |

एकाकी यतचित्तात्मा निराशीरपरिग्रह: || 10||

English Translation:

yogī yuñjīta satatam ātmānaṁ rahasi sthitaḥ

ekākī yata-chittātmā nirāśhīr aparigrahaḥ

Gujrati Translation:

યોગી યુઞ્જીત સતતમાત્માનં રહસિ સ્થિતઃ ।

એકાકી યતચિત્તાત્મા નિરાશીરપરિગ્રહઃ ॥૧૦॥

Hindi Translation:

योग की अवस्था प्राप्त करने के इच्छुक साधकों को चाहिए कि वे एकान्त स्थान में रहें और मन एवं शरीर को नियंत्रित कर निरन्तर भगवान के चिन्तन में लीन रहें तथा समस्त कामनाओं और सुखों का संग्रह करने से मुक्त रहें।

English Translation:

Those who seek the state of Yog should reside in seclusion, constantly engaged in meditation with a controlled mind and body, getting rid of desires and possessions for enjoyment.

Gujrati Translation:

જેઓ યોગની અવસ્થા પ્રાપ્ત કરવા અભિલાષી હોય છે, તેમણે એકાંતમાં નિવાસ કરવો જોઈએ, નિયંત્રિત મન અને શરીર સહિત નિરંતર ધ્યાનમાં લીન રહેવું જોઈએ, ભોગની કામનાઓના સંગ્રહ અને સ્વામિત્વથી મુક્ત રહેવું જોઈએ.

Hindi Translation:

शुचौ देशे प्रतिष्ठाप्य स्थिरमासनमात्मन: |

नात्युच्छ्रितं नातिनीचं चैलाजिनकुशोत्तरम् || 11||

English Translation:

śhuchau deśhe pratiṣhṭhāpya sthiram āsanam ātmanaḥ

nātyuchchhritaṁ nāti-nīchaṁ chailājina-kuśhottaram

Gujrati Translation:

શુચૌ દેશે પ્રતિષ્ઠાપ્ય સ્થિરમાસનમાત્મનઃ ।

નાત્યુચ્છ્રિતં નાતિનીચં ચૈલાજિનકુશોત્તરમ્ ॥૧૧॥

Hindi Translation:

योगाभ्यास के लिए स्वच्छ स्थान पर भूमि पर कुशा बिछाकर उसे मृगछाला से ढककर और उसके ऊपर वस्त्र बिछाना चाहिए। आसन बहुत ऊँचा या नीचा नहीं होना चाहिए।

English Translation:

To practice Yog, one should make an āsan (seat) in a sanctified place, by placing Kuśh grass, deer skin, and a cloth, one over the other. The āsan should be neither too high nor too low.

Gujrati Translation:

યોગ સાધના કરવા માટે કુશ, મૃગચર્મ અને વસ્ત્રનું એકબીજા ઉપર આવરણ કરીને પવિત્ર સ્થાન ઉપર આસન બનાવવું જોઈએ. આસન ન તો અતિ ઊંચું હોવું જોઈએ કે ન તો અતિ નીચું હોવું જોઈએ.

Hindi Translation:

तत्रैकाग्रं मन: कृत्वा यतचित्तेन्द्रियक्रिय: |

उपविश्यासने युञ्ज्याद्योगमात्मविशुद्धये || 12||

समं कायशिरोग्रीवं धारयन्नचलं स्थिर: |

सम्प्रेक्ष्य नासिकाग्रं स्वं दिशश्चानवलोकयन् || 13||

English Translation:

tatraikāgraṁ manaḥ kṛitvā yata-chittendriya-kriyaḥ

upaviśhyāsane yuñjyād yogam ātma-viśhuddhaye

samaṁ kāya-śhiro-grīvaṁ dhārayann achalaṁ sthiraḥ

samprekṣhya nāsikāgraṁ svaṁ diśhaśh chānavalokayan

Gujrati Translation:

તત્રૈકાગ્રં મનઃ કૃત્વા યતચિત્તેન્દ્રિયક્રિયઃ ।

ઉપવિશ્યાસને યુઞ્જ્યાદ્યોગમાત્મવિશુદ્ધયે ॥૧૨॥

સમં કાયશિરોગ્રીવં ધારયન્નચલં સ્થિરઃ ।

સમ્પ્રેક્ષ્ય નાસિકાગ્રં સ્વં દિશશ્ચાનવલોકયન્ ॥૧૩॥

Hindi Translation:

योगी को उस आसन पर दृढ़तापूर्वक बैठ कर मन को शुद्ध करने के लिए सभी प्रकार के विचारों तथा क्रियाओं को नियंत्रित कर मन को एक बिन्दु पर स्थिर करते हुए साधना करनी चाहिए। उसे शरीर, गर्दन और सिर को सीधा रखते हुए और आँखों को हिलाए बिना नासिका के अग्र भाग पर दृष्टि स्थिर करनी चाहिए।

English Translation:

Seated firmly on it, the yogi should strive to purify the mind by focusing it in meditation with one pointed concentration, controlling all thoughts and activities. He must hold the body, neck, and head firmly in a straight line, and gaze at the tip of the nose, without allowing the eyes to wander.

Gujrati Translation:

તેના પર દૃઢતાપૂર્વક બેસીને યોગીએ સર્વ વિચારો અને પ્રવૃત્તિઓને નિયંત્રિત કરીને, મનને એક બિંદુ પર કેન્દ્રિત કરી ધ્યાન દ્વારા મનને શુદ્ધ કરવાનો પ્રયાસ કરવો જોઈએ. તેણે શરીર, ગરદન અને શિરને એક સીધી રેખામાં દૃઢતાપૂર્વક સ્થિત કરીને આંખનાં હલન ચલન વિના નાસિકાના અગ્રભાગ ઉપર ત્રાટક કરવું જોઈએ.

Hindi Translation:

प्रशान्तात्मा विगतभीर्ब्रह्मचारिव्रते स्थित: |

मन: संयम्य मच्चित्तो युक्त आसीत मत्पर: || 14||

English Translation:

praśhāntātmā vigata-bhīr brahmachāri-vrate sthitaḥ

manaḥ sanyamya mach-chitto yukta āsīta mat-paraḥ

Gujrati Translation:

પ્રશાન્તાત્મા વિગતભીર્બ્રહ્મચારિવ્રતે સ્થિતઃ ।

મનઃ સંયમ્ય મચ્ચિત્તો યુક્ત આસીત મત્પરઃ ॥૧૪॥

Hindi Translation:

इस प्रकार शांत, भयरहित और अविचलित मन से ब्रह्मचर्य की प्रतिज्ञा में निष्ठ होकर उस प्रबुद्ध योगी को मन से मेरा चिन्तन करना और केवल मुझे ही अपना परम लक्ष्य बनाना चाहिए।

English Translation:

Thus, with a serene, fearless, and unwavering mind, and staunch in the vow of celibacy, the vigilant yogi should meditate on Me, having Me alone as the supreme goal.

Gujrati Translation:

આ પ્રમાણે, પ્રશાંત, ભયરહિત અને સ્થિર મનથી તથા બ્રહ્મચર્યમાં ચુસ્ત રહીને જાગૃત યોગીએ એકમાત્ર મને પરમ ધ્યેય માનીને મારું ધ્યાન કરવું જોઈએ.

Hindi Translation:

युञ्जन्नेवं सदात्मानं योगी नियतमानस: |

शान्तिं निर्वाणपरमां मत्संस्थामधिगच्छति || 15||

English Translation:

yuñjann evaṁ sadātmānaṁ yogī niyata-mānasaḥ

śhāntiṁ nirvāṇa-paramāṁ mat-sansthām adhigachchhati

Gujrati Translation:

યુઞ્જન્નેવં સદાત્માનં યોગી નિયતમાનસઃ ।

શાન્તિં નિર્વાણપરમાં મત્સંસ્થામધિગચ્છતિ ॥૧૫॥

Hindi Translation:

इस प्रकार मन को संयमित रखने वाला योगी मन को निरन्तर मुझमें तल्लीन कर निर्वाण प्राप्त करता है और मुझे में स्थित होकर परम शांति पाता है।

English Translation:

Thus, constantly keeping the mind absorbed in Me, the yogi of disciplined mind attains nirvāṇ, and abides in Me in supreme peace.

Gujrati Translation:

આ પ્રમાણે, સદા મારામાં મનને લીન રાખીને સંયમિત મનવાળો યોગી નિર્વાણ પ્રાપ્ત કરે છે અને પરમ શાંતિ સાથે મારામાં સ્થિત થાય છે.

Hindi Translation:

नात्यश्नतस्तु योगोऽस्ति न चैकान्तमनश्नत: |

न चाति स्वप्नशीलस्य जाग्रतो नैव चार्जुन || 16||

English Translation:

nātyaśhnatastu yogo ’sti na chaikāntam anaśhnataḥ

na chāti-svapna-śhīlasya jāgrato naiva chārjuna

Gujrati Translation:

નાત્યશ્નતસ્તુ યોગોઽસ્તિ ન ચૈકાન્તમનશ્નતઃ ।

ન ચાતિસ્વપ્નશીલસ્ય જાગ્રતો નૈવ ચાર્જુન ॥૧૬॥

Hindi Translation:

 अर्जुन! जो लोग बहुत अधिक भोजन ग्रहण करते हैं या अल्प भोजन ग्रहण करते हैं, बहुत अधिक या कम नींद लेते हैं, वे योग में सफल नहीं हो सकते।

English Translation:

O Arjun, those who eat too much or too little, sleep too much or too little, cannot attain success in Yog.

Gujrati Translation:

હે અર્જુન! જે અતિશય ખાય છે અથવા અતિ અલ્પ ખાય છે, અતિ નિંદ્રા કરે છે કે અતિ અલ્પ નિંદ્રા કરે છે, તે યોગમાં સફળતા પ્રાપ્ત કરતો નથી.

Hindi Translation:

युक्ताहारविहारस्य युक्तचेष्टस्य कर्मसु |

युक्तस्वप्नावबोधस्य योगो भवति दु:खहा || 17||

English Translation:

yuktāhāra-vihārasya yukta-cheṣhṭasya karmasu

yukta-svapnāvabodhasya yogo bhavati duḥkha-hā

Gujrati Translation:

યુક્તાહારવિહારસ્ય યુક્તચેષ્ટસ્ય કર્મસુ ।

યુક્તસ્વપ્નાવબોધસ્ય યોગો ભવતિ દુઃખહા ॥૧૭॥

Hindi Translation:

लेकिन जो आहार और आमोद-प्रमोद को संयमित रखते हैं, कर्म को संतुलित रखते हैं और निद्रा पर नियंत्रण रखते हैं, वे योग का अभ्यास कर अपने दुखों को कम कर सकते हैं।

English Translation:

But those who are temperate in eating and recreation, balanced in work, and regulated in sleep, can mitigate all sorrows by practicing Yog.

Gujrati Translation:

પરંતુ જે લોકો આહાર લેવામાં અને આનંદપ્રમોદ કરવામાં સંયમિત રહે છે, કાર્ય કરવામાં સંતુલિત રહે છે અને નિંદ્રામાં નિયમિત રહે છે, તે યોગની સાધના દ્વારા સર્વ દુઃખોને નષ્ટ કરી શકે છે.

Hindi Translation:

यदा विनियतं चित्तमात्मन्येवावतिष्ठते |

नि:स्पृह: सर्वकामेभ्यो युक्त इत्युच्यते तदा || 18||

English Translation:

yadā viniyataṁ chittam ātmanyevāvatiṣhṭhate

niḥspṛihaḥ sarva-kāmebhyo yukta ityuchyate tadā

Gujrati Translation:

યદા વિનિયતં ચિત્તમાત્મન્યેવાવતિષ્ઠતે ।

નિઃસ્પૃહઃ સર્વકામેભ્યો યુક્ત ઇત્યુચ્યતે તદા ॥૧૮॥

Hindi Translation:

पूर्ण रूप से अनुशासित होकर जो अपने मन को स्वार्थों एवं लालसाओं से हटाना सीख लेते हैं और इसे अपनी आत्मा के सर्वोत्कृष्ट लाभ में लगा देते हैं, ऐसे मनुष्यों को योग में स्थित कहा जा सकता है और वे सभी प्रकार की इन्द्रिय लालसाओं से मुक्त होते हैं।

English Translation:

With thorough discipline, they learn to withdraw the mind from selfish cravings and rivet it on the unsurpassable good of the self. Such persons are said to be in Yog, and are free from all yearning of the senses.

Gujrati Translation:

પૂર્ણ અનુશાસન દ્વારા તેઓ તેમના મનને સ્વાર્થી લાલસાઓમાંથી હટાવવાનું શીખી લે છે અને તેને આત્માના સર્વોત્કૃષ્ટ કલ્યાણમાં તલ્લીન કરી દે છે. આવા મનુષ્યો યોગમાં સ્થિત કહેવાય છે અને તેઓ ઇન્દ્રિયોની સર્વ વાસનાઓથી મુક્ત હોય છે.

Hindi Translation:

यथा दीपो निवातस्थो नेङ्गते सोपमा स्मृता |

योगिनो यतचित्तस्य युञ्जतो योगमात्मन: || 19||

English Translation:

yathā dīpo nivāta-stho neṅgate sopamā smṛitā

yogino yata-chittasya yuñjato yogam ātmanaḥ

Gujrati Translation:

યથા દીપો નિવાતસ્થો નેઙ્ગતે સોપમા સ્મૃતા ।

યોગિનો યતચિત્તસ્ય યુઞ્જતો યોગમાત્મનઃ ॥૧૯॥

Hindi Translation:

जिस प्रकार वायुरहित स्थान में दीपक की ज्योति झिलमिलाहट नहीं करती उसी प्रकार से संयमित मन वाला योगी आत्म चिन्तन में स्थिर रहता है।

English Translation:

Just as a lamp in a windless place does not flicker, so the disciplined mind of a yogi remains steady in meditation on the Supreme.

Gujrati Translation:

જે પ્રમાણે વાયુરહિત સ્થાનમાં દીપક અસ્થિર થતો નથી તે જ પ્રમાણે યોગીનું અનુશાસિત મન આત્માના ધ્યાનમાં સ્થિર રહે છે.

Hindi Translation:

यत्रोपरमते चित्तं निरुद्धं योगसेवया |

यत्र चैवात्मनात्मानं पश्यन्नात्मनि तुष्यति || 20||

English Translation:

yatroparamate chittaṁ niruddhaṁ yoga-sevayā

yatra chaivātmanātmānaṁ paśhyann ātmani tuṣhyati

Gujrati Translation:

યત્રોપરમતે ચિત્તં નિરુદ્ધં યોગસેવયા ।

યત્ર ચૈવાત્મનાત્માનં પશ્યન્નાત્મનિ તુષ્યતિ ॥૨૦॥

Hindi Translation:

जब मन भौतिक क्रियाओं से दूर हट कर योग के अभ्यास से स्थिर हो जाता है तब योगी शुद्ध मन से आत्म-तत्त्व को देख सकता है और आंतरिक आनन्द में मगन हो सकता है।

English Translation:

When the mind, restrained from material activities, becomes still by the practice of Yog, then the yogi is able to behold the soul through the purified mind, and he rejoices in the inner joy.

Gujrati Translation:

જયારે મન માયિક પ્રવૃત્તિઓથી દૂર રહીને યોગ સાધના દ્વારા સ્થિર થાય છે, ત્યારે યોગી વિશુદ્ધ મનથી આત્મતત્ત્વને જોઈ શકે છે અને તે આંતરિક આનંદને માણે છે.

Hindi Translation:

सुखमात्यन्तिकं यत्तद्बुद्धिग्राह्यमतीन्द्रियम् |

वेत्ति यत्र न चैवायं स्थितश्चलति तत्त्वत: || 21||

English Translation:

sukham ātyantikaṁ yat tad buddhi-grāhyam atīndriyam

vetti yatra na chaivāyaṁ sthitaśh chalati tattvataḥ

Gujrati Translation:

સુખમાત્યન્તિકં યત્તદ્ બુદ્ધિગ્રાહ્યમતીન્દ્રિયમ્ ।

વેત્તિ યત્ર ન ચૈવાયં સ્થિતશ્ચલતિ તત્ત્વતઃ ॥૨૧॥

Hindi Translation:

योग में चरम आनन्द की अवस्था को समाधि कहते हैं जिसमें मनुष्य असीम दिव्य आनन्द प्राप्त करता है और इसमें स्थित मनुष्य परम सत्य के पथ से विपथ नहीं होता।

English Translation:

In that joyous state of Yog, called samadhi, one experiences supreme boundless divine bliss, and thus situated, one never deviates from the Eternal Truth.

Gujrati Translation:

યોગની તે આનંદમય અવસ્થા જેને સમાધિ કહે છે, તેમાં યોગી પરમ અસીમ દિવ્ય આનંદની અનુભૂતિ કરે છે અને એ પ્રમાણે સ્થિત થઈને તે કદાપિ સનાતન સત્યથી વિચલિત થતો નથી.

Hindi Translation:

यं लब्ध्वा चापरं लाभं मन्यते नाधिकं तत: |

यस्मिन्स्थितो न दु:खेन गुरुणापि विचाल्यते || 22||

English Translation:

yaṁ labdhvā chāparaṁ lābhaṁ manyate nādhikaṁ tataḥ

yasmin sthito na duḥkhena guruṇāpi vichālyate

Gujrati Translation:

યં લબ્ધ્વા ચાપરં લાભં મન્યતે નાધિકં તતઃ ।

યસ્મિન્સ્થિતો ન દુઃખેન ગુરુણાપિ વિચાલ્યતે ॥૨૨॥

Hindi Translation:

ऐसी अवस्था प्राप्त कर कोई और कुछ श्रेष्ठ पाने की इच्छा नहीं करता। ऐसी सिद्धि प्राप्त कर कोई मनुष्य बड़ी से बड़ी आपदाओं में विचलित नहीं होता।

English Translation:

Having gained that state, one does not consider any attainment to be greater. Being thus established, one is not shaken even in the midst of the greatest calamity.

Gujrati Translation:

આ અવસ્થા પ્રાપ્ત કરીને મનુષ્ય અન્ય કોઈ સિદ્ધિને મહાન ગણતો નથી. આ પ્રમાણે સ્થિત થયેલ મનુષ્ય મોટામાં મોટી આપત્તિમાં પણ વિચલિત થતો નથી.

Hindi Translation:

तं विद्याद् दु:खसंयोगवियोगं योगसञ्ज्ञितम् |

स निश्चयेन योक्तव्यो योगोऽनिर्विण्णचेतसा || 23||

English Translation:

taṁ vidyād duḥkha-sanyoga-viyogaṁ yogasaṅjñitam

sa niśhchayena yoktavyo yogo ’nirviṇṇa-chetasā

Gujrati Translation:

તં વિદ્યાદ્ દુઃખસંયોગવિયોગં યોગસઞ્જ્ઞિતમ્ ।

સ નિશ્ચયેન યોક્તવ્યો યોગોઽનિર્વિણ્ણચેતસા ॥૨૩॥

Hindi Translation:

दख के संयोग से वियोग की अवस्था को योग के रूप में जाना जाता है। इस योग का दृढ़तापूर्वक कृतसंकल्प के साथ निराशा से मुक्त होकर पालन करना चाहिए।

English Translation:

That state of severance from union with misery is known as Yog. This Yog should be resolutely practiced with determination free from pessimism.

Gujrati Translation:

દુઃખના સંયોગના અભાવને યોગ કહે છે. આ યોગની દૃઢતાપૂર્વક કૃતનિશ્ચયી બની, નિરાશાવાદથી મુક્ત રહીને સાધના થવી જોઈએ.

Hindi Translation:

सङ्कल्पप्रभवान्कामांस्त्यक्त्वा सर्वानशेषत: |

मनसैवेन्द्रियग्रामं विनियम्य समन्तत: || 24||

शनै: शनैरुपरमेद्बुद्ध्या धृतिगृहीतया |

आत्मसंस्थं मन: कृत्वा न किञ्चिदपि चिन्तयेत् || 25||

English Translation:

saṅkalpa-prabhavān kāmāns tyaktvā sarvān aśheṣhataḥ

manasaivendriya-grāmaṁ viniyamya samantataḥ

śhanaiḥ śhanair uparamed buddhyā dhṛiti-gṛihītayā

ātma-sansthaṁ manaḥ kṛitvā na kiñchid api chintayet

Gujrati Translation:

સઙ્કલ્પપ્રભવાન્કામાંસ્ત્યક્ત્વા સર્વાનશેષતઃ ।

મનસૈવેન્દ્રિયગ્રામં વિનિયમ્ય સમન્તતઃ ॥૨૪॥

શનૈઃ શનૈરુપરમેદ્ બુદ્ધ્યા ધૃતિગૃહીતયા ।

આત્મસંસ્થં મનઃ કૃત્વા ન કિઞ્ચિદપિ ચિન્તયેત્ ॥૨૫॥

Hindi Translation:

संसार के चिन्तन से उठने वाली सभी इच्छाओं का पूर्ण रूप से त्याग कर हमें मन द्वारा इन्द्रियों पर सभी ओर से अंकुश लगाना चाहिए फिर धीरे-धीरे निश्चयात्मक बुद्धि के साथ मन केवल भगवान में स्थिर हो जाएगा और भगवान के अतिरिक्त कुछ नहीं सोचेगा।

English Translation:

Completely renouncing all desires arising from thoughts of the world, one should restrain the senses from all sides with the mind. Slowly and steadily, with conviction in the intellect, the mind will become fixed in God alone, and will think of nothing else.

Gujrati Translation:

સંસારના ચિંતનથી ઉદ્ભવતી સર્વ ઈચ્છાઓનો પૂર્ણ ત્યાગ કરીને વ્યક્તિએ મન દ્વારા ઇન્દ્રિયોને સર્વ બાજુથી સંયમિત કરવી જોઈએ. ધીરે ધીરે અને સ્થિરતાપૂર્વક, બુદ્ધિપૂર્વક દૃઢ પ્રતીતિ સાથે, મન કેવળ ભગવાનમાં સ્થિર થઇ જશે અને અન્ય કંઈપણ ચિંતન કરશે નહીં.

Hindi Translation:

यतो यतो निश्चरति मनश्चञ्चलमस्थिरम् |

ततस्ततो नियम्यैतदात्मन्येव वशं नयेत् || 26||

English Translation:

yato yato niśhcharati manaśh chañchalam asthiram

tatas tato niyamyaitad ātmanyeva vaśhaṁ nayet

Gujrati Translation:

યતો યતો નિશ્ચરતિ મનશ્ચઞ્ચલમસ્થિરમ્ ।

તતસ્તતો નિયમ્યૈતદાત્મન્યેવ વશં નયેત્ ॥૨૬॥

Hindi Translation:

जब और जहाँ भी मन बेचैन और अस्थिर होकर भटकने लगे तब उसे वापस लाकर स्थिर करते हुए भगवान की ओर केन्द्रित करना चाहिए।

English Translation:

Whenever and wherever the restless and unsteady mind wanders, one should bring it back and continually focus it on God.

Gujrati Translation:

ચંચળ અને અસ્થિર મન જ્યાં જ્યાં અને જયારે જયારે ભટકતું હોય, ત્યાં ત્યાંથી અને ત્યારે ત્યારે વ્યક્તિએ તેને પાછું લાવીને ભગવાન પર નિરંતર કેન્દ્રિત કરવું જોઈએ.

Hindi Translation:

प्रशान्तमनसं ह्येनं योगिनं सुखमुत्तमम् |

उपैति शान्तरजसं ब्रह्मभूतमकल्मषम् || 27||

English Translation:

praśhānta-manasaṁ hyenaṁ yoginaṁ sukham uttamam

upaiti śhānta-rajasaṁ brahma-bhūtam akalmaṣham

Gujrati Translation:

પ્રશાન્તમનસં હ્યેનં યોગિનં સુખમુત્તમમ્ ।

ઉપૈતિ શાન્તરજસં બ્રહ્મભૂતમકલ્મષમ્ ॥૨૭॥

Hindi Translation:

जिस योगी का मन शांत हो जाता है और जिसकी वासनाएँ वश में हो जाती हैं एवं जो निष्पाप है तथा जो प्रत्येक वस्तु का संबंध भगवान के साथ जोड़कर देखता है, उसे अलौकिक आनन्द प्राप्त होता है।

English Translation:

Great transcendental happiness comes to the yogi whose mind is calm, whose passions are subdued, who is without sin, and who sees everything in connection with God.

Gujrati Translation:

જે યોગીનું મન શાંત છે, જેની કામનાઓ વશમાં છે, જે પાપરહિત છે અને જે પ્રત્યેક વસ્તુને ભગવાનના અનુસંધાનમાં જોવે છે; તેને સર્વોચ્ચ દિવ્ય આનંદની પ્રાપ્તિ થાય છે.

Hindi Translation:

युञ्जन्नेवं सदात्मानं योगी विगतकल्मष: |

सुखेन ब्रह्मसंस्पर्शमत्यन्तं सुखमश्नुते || 28||

English Translation:

yuñjann evaṁ sadātmānaṁ yogī vigata-kalmaṣhaḥ

sukhena brahma-sansparśham atyantaṁ sukham aśhnute

Gujrati Translation:

યુઞ્જન્નેવં સદાત્માનં યોગી વિગતકલ્મષઃ ।

સુખેન બ્રહ્મસંસ્પર્શમત્યન્તં સુખમશ્નુતે ॥૨૮॥

Hindi Translation:

इस प्रकार आत्म संयमी योगी आत्मा को भगवान में एकीकृत कर भौतिक कल्मष से मुक्त हो जाता है और निरन्तर परमेश्वर में तल्लीन होकर उसकी दिव्य प्रेममयी भक्ति में परम सुख प्राप्त करता है।

English Translation:

The self-controlled yogi, thus uniting the self with God, becomes free from material contamination, and being in constant touch with the Supreme, achieves the highest state of perfect happiness.

Gujrati Translation:

આત્મસંયમી યોગી, આ પ્રમાણે સ્વનું ભગવાન સાથે જોડાણ કરીને માયાના વિકારોથી મુક્ત થાય છે અને પરમાત્મા સાથેના નિરંતર સાનિધ્યમાં પૂર્ણ આનંદની સર્વોચ્ચ અવસ્થા પ્રાપ્ત કરે છે.

Hindi Translation:

सर्वभूतस्थमात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि |

ईक्षते योगयुक्तात्मा सर्वत्र समदर्शन: || 29||

English Translation:

sarva-bhūta-stham ātmānaṁ sarva-bhūtāni chātmani

īkṣhate yoga-yuktātmā sarvatra sama-darśhanaḥ

Gujrati Translation:

સર્વભૂતસ્થમાત્માનં સર્વભૂતાનિ ચાત્મનિ ।

ઈક્ષતે યોગયુક્તાત્મા સર્વત્ર સમદર્શનઃ ॥૨૯॥

Hindi Translation:

सच्चा योगी अपनी चेतना को भगवान के साथ एकीकृत कर समान दृष्टि से सभी जीवों में भगवान और भगवान को सभी जीवों में देखता है।

English Translation:

The true yogis, uniting their consciousness with God, see with equal eye, all living beings in God and God in all living beings.

Gujrati Translation:

સાચા યોગીઓ તેમની ચેતનાનું ભગવાન સાથે જોડાણ કરીને સમાન દૃષ્ટિથી ભગવાનમાં સર્વ પ્રાણીઓને અને સર્વ પ્રાણીઓમાં ભગવાનને જોવે છે.

Hindi Translation:

यो मां पश्यति सर्वत्र सर्वं च मयि पश्यति |

तस्याहं न प्रणश्यामि स च मे न प्रणश्यति || 30||

English Translation:

yo māṁ paśhyati sarvatra sarvaṁ cha mayi paśhyati

tasyāhaṁ na praṇaśhyāmi sa cha me na praṇaśhyati

Gujrati Translation:

યો માં પશ્યતિ સર્વત્ર સર્વં ચ મયિ પશ્યતિ ।

તસ્યાહં ન પ્રણશ્યામિ સ ચ મે ન પ્રણશ્યતિ ॥૩૦॥

Hindi Translation:

वे जो मुझे सर्वत्र और प्रत्येक वस्तु में देखते हैं, मैं उनके लिए कभी अदृश्य नहीं होता और वे मेरे लिए अदृश्य नहीं होते।

English Translation:

For those who see Me everywhere and see all things in Me, I am never lost, nor are they ever lost to Me.

Gujrati Translation:

જેઓ મને સર્વત્ર અને મારામાં સર્વ પદાર્થોને જોવે છે, તેમનાથી હું કદાપિ દૂર થતો નથી અને તેઓ પણ મારાથી કદાપિ દૂર થતા નથી.

Hindi Translation:

सर्वभूतस्थितं यो मां भजत्येकत्वमास्थित: |

सर्वथा वर्तमानोऽपि स योगी मयि वर्तते || 31||

English Translation:

sarva-bhūta-sthitaṁ yo māṁ bhajatyekatvam āsthitaḥ

sarvathā vartamāno ’pi sa yogī mayi vartate

Gujrati Translation:

સર્વભૂતસ્થિતં યો માં ભજત્યેકત્વમાસ્થિતઃ ।

સર્વથા વર્તમાનોઽપિ સ યોગી મયિ વર્તતે ॥૩૧॥

Hindi Translation:

जो योगी मुझमें एकनिष्ठ हो जाता है और परमात्मा के रूप में सभी प्राणियों में मुझे देखकर श्रद्धापूर्वक मेरी भक्ति करता है, वह सभी प्रकार के कर्म करता हुआ भी केवल मुझमें स्थित हो जाता है।

English Translation:

The yogi who is established in union with Me, and worships Me as the Supreme Soul residing in all beings, dwells only in Me, though engaged in all kinds of activities.

Gujrati Translation:

જે યોગી મારી સાથેના જોડાણમાં સ્થિત થઈને સર્વ પ્રાણીઓમાં વિદ્યમાન પરમાત્મા તરીકે મને ભજે છે, તે સર્વ પ્રકારની પ્રવૃત્તિઓમાં વ્યસ્ત હોવા છતાં મારામાં સ્થિત રહે છે.

Hindi Translation:

आत्मौपम्येन सर्वत्र समं पश्यति योऽर्जुन |

सुखं वा यदि वा दु:खं स योगी परमो मत: || 32||

English Translation:

ātmaupamyena sarvatra samaṁ paśhyati yo ’rjuna

sukhaṁ vā yadi vā duḥkhaṁ sa yogī paramo mataḥ

Gujrati Translation:

આત્મૌપમ્યેન સર્વત્ર સમં પશ્યતિ યોઽર્જુન ।

સુખં વા યદિ વા દુઃખં સ યોગી પરમો મતઃ ॥૩૨॥

Hindi Translation:

मैं उन पूर्ण सिद्ध योगियों का सम्मान करता हूँ जो सभी जीवों में वास्तविक समानता के दर्शन करते हैं और दूसरों के सुखों और दुखों के प्रति ऐसी प्रतिक्रिया व्यक्त करते हैं, जैसे कि वे उनके अपने हों।

English Translation:

I regard them to be perfect yogis who see the true equality of all living beings and respond to the joys and sorrows of others as if they were their own.

Gujrati Translation:

હું તેમને પરમ સિદ્ધ યોગી માનું છું કે જેઓ સર્વ જીવંત પ્રાણીઓમાં વાસ્તવિક સમાનતાનું દર્શન કરે છે અને અન્યના સુખો અને દુઃખોને પોતાના ગણીને પ્રતિક્રિયા આપે છે.

Hindi Translation:

अर्जुन उवाच |

योऽयं योगस्त्वया प्रोक्त: साम्येन मधुसूदन |

एतस्याहं न पश्यामि चञ्चलत्वात्स्थितिं स्थिराम् || 33||

English Translation:

arjuna uvācha

yo ’yaṁ yogas tvayā proktaḥ sāmyena madhusūdana

etasyāhaṁ na paśhyāmi chañchalatvāt sthitiṁ sthirām

Gujrati Translation:

અર્જુન ઉવાચ ।

યોઽયં યોગસ્ત્વયા પ્રોક્તઃ સામ્યેન મધુસૂદન ।

એતસ્યાહં ન પશ્યામિ ચઞ્ચલત્વાત્સ્થિતિં સ્થિરામ્ ॥૩૩॥

Hindi Translation:

अर्जुन ने कहा-हे मधुसूदन! आपने जिस योगपद्धति का वर्णन किया वह मेरे लिए अव्यावहारिक और अप्राप्य है क्योंकि मन चंचल है।

English Translation:

Arjun said: The system of Yog that you have described, O Madhusudan, appears impractical and unattainable to me, due to the restless mind.

Gujrati Translation:

અર્જુને કહ્યું: હે મધુસુદન! આપે જે યોગ પ્રણાલીનું વર્ણન કર્યું છે, તે અવ્યવહારુ અને અપ્રાપ્ય લાગે છે; કારણ કે, મન ચંચળ છે.

Hindi Translation:

चञ्चलं हि मनः कृष्ण प्रमाथि बलव ढम् ।

तस्याहं निग्रहं मन्ये वायोरिव सुदुष्करम् ॥34॥

English Translation:

chañchalaṁ hi manaḥ kṛiṣhṇa pramāthi balavad dṛiḍham

tasyāhaṁ nigrahaṁ manye vāyor iva su-duṣhkaram

Gujrati Translation:

ચઞ્ચલં હિ મનઃ કૃષ્ણ પ્રમાથિ બલવદ્ દૃઢમ્ ।

તસ્યાહં નિગ્રહં મન્યે વાયોરિવ સુદુષ્કરમ્ ॥૩૪॥

Hindi Translation:

हे कृष्ण! क्योंकि मन अति चंचल, अशांत, हठी और बलवान है। मुझे वायु की अपेक्षा मन को वश में करना अत्यंत कठिन लगता है।

English Translation:

The mind is very restless, turbulent, strong and obstinate, O Krishna. It appears to me that it is more difficult to control than the wind.

Gujrati Translation:

મન અતિ ચંચળ, ઉપદ્રવી, બળવાન અને દુરાગ્રહી છે. હે કૃષ્ણ! મને તો તે વાયુને વશ કરવા કરતાં પણ અધિક દુષ્કર લાગે છે.

Hindi Translation:

श्रीभगवानुवाच |

असंशयं महाबाहो मनो दुर्निग्रहं चलम् |

अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते || 35||

English Translation:

śhrī bhagavān uvācha

asanśhayaṁ mahā-bāho mano durnigrahaṁ chalam

abhyāsena tu kaunteya vairāgyeṇa cha gṛihyate

Gujrati Translation:

શ્રીભગવાનુવાચ ।

અસંશયં મહાબાહો મનો દુર્નિગ્રહં ચલમ્ ।

અભ્યાસેન તુ કૌન્તેય વૈરાગ્યેણ ચ ગૃહ્યતે ॥૩૫॥

Hindi Translation:

भगवान् श्रीकृष्ण ने कहा-हे महाबाहु कुन्तीपुत्र! जो तुमने कहा वह सत्य है, मन को नियंत्रित करना वास्तव में कठिन है। किन्तु अभ्यास और विरक्ति द्वारा इसे नियंत्रित किया जा सकता है।

English Translation:

Lord Krishna said: O mighty-armed son of Kunti, what you say is correct; the mind is indeed very difficult to restrain. But by practice and detachment, it can be controlled.

Gujrati Translation:

શ્રી કૃષ્ણ બોલ્યા: હે મહાબાહુ કુંતીપુત્ર! તું જે કહે છે તે સત્ય છે; મનને નિયંત્રિત કરવું વાસ્તવમાં અતિ કઠિન છે. પરંતુ અભ્યાસ અને વૈરાગ્ય દ્વારા તેને નિયંત્રિત કરી શકાય છે.

Hindi Translation:

असंयतात्मना योगो दुष्प्राप इति मे मति: |

वश्यात्मना तु यतता शक्योऽवाप्तुमुपायत: || 36||

English Translation:

asaṅyatātmanā yogo duṣhprāpa iti me matiḥ

vaśhyātmanā tu yatatā śhakyo ’vāptum upāyataḥ

Gujrati Translation:

અસંયતાત્મના યોગો દુષ્પ્રાપ ઇતિ મે મતિઃ ।

વશ્યાત્મના તુ યતતા શક્યોઽવાપ્તુમુપાયતઃ ॥૩૬॥

Hindi Translation:

जिनका मन निरंकुश है उनके लिए योग करना कठिन है। लेकिन जिन्होंने मन को नियंत्रित करना सीख लिया है और जो समुचित ढंग से निष्ठापूर्वक प्रयास करते हैं, वे योग में पूर्णता प्राप्त कर सकते हैं। यह मेरा मत है।

English Translation:

Yog is difficult to attain for one whose mind is unbridled. However, those who have learnt to control the mind, and who strive earnestly by proper means, can attain perfection in Yog. This is My opinion.

Gujrati Translation:

જેનું મન નિરંકુશ છે તેને માટે યોગની પ્રાપ્તિ કઠિન છે. પરંતુ જેણે મનને સંયમિત કરવાનું શીખી લીધું છે અને જે ઉચિત સાધનો દ્વારા નિષ્ઠાપૂર્વક પ્રયાસો કરે છે તે યોગમાં પૂર્ણતા પ્રાપ્ત કરી શકે છે. આ મારો અભિપ્રાય છે.

Hindi Translation:

अर्जुन उवाच |

अयति: श्रद्धयोपेतो योगाच्चलितमानस: |

अप्राप्य योगसंसिद्धिं कां गतिं कृष्ण गच्छति || 37||

English Translation:

arjuna uvācha

ayatiḥ śhraddhayopeto yogāch chalita-mānasaḥ

aprāpya yoga-sansiddhiṁ kāṅ gatiṁ kṛiṣhṇa gachchhati

Gujrati Translation:

અર્જુન ઉવાચ ।

અયતિઃ શ્રદ્ધયોપેતો યોગાચ્ચલિતમાનસઃ ।

અપ્રાપ્ય યોગસંસિદ્ધિં કાં ગતિં કૃષ્ણ ગચ્છતિ ॥૩૭॥

Hindi Translation:

अर्जुन ने कहाः हे कृष्ण! योग में असफल उस योगी का भाग्य क्या होता है जो श्रद्धा के साथ इस पथ पर चलना प्रारम्भ तो करता है किन्तु जो अस्थिर मन के कारण भरपूर प्रयत्न नहीं करता और इस जीवन में योग के लक्ष्य तक पहुँचने में असमर्थ रहता है।

English Translation:

Arjun said: What is the fate of the unsuccessful yogi who begins the path with faith, but who does not endeavor sufficiently due to an unsteady mind and is unable to reach the goal of Yog in this life?

Gujrati Translation:

અર્જુને કહ્યું: હે શ્રીકૃષ્ણ! તે અસફળ યોગીની શી ગતિ થાય છે કે જે શ્રદ્ધાપૂર્વક આ માર્ગ પર ચાલવાનું આરંભ કરે છે પરંતુ ચંચળ મનને કારણે પર્યાપ્ત પ્રયાસ કરી શકતો નથી અને આ જીવનમાં યોગના ધ્યેય સુધી પહોંચવામાં અસમર્થ રહે છે?

Hindi Translation:

कच्चिन्नोभयविभ्रष्टश्छिन्नाभ्रमिव नश्यति |

अप्रतिष्ठो महाबाहो विमूढो ब्रह्मण: पथि || 38||

English Translation:

kachchin nobhaya-vibhraṣhṭaśh chhinnābhram iva naśhyati

apratiṣhṭho mahā-bāho vimūḍho brahmaṇaḥ pathi

Gujrati Translation:

કચ્ચિન્નોભયવિભ્રષ્ટશ્છિન્નાભ્રમિવ નશ્યતિ ।

અપ્રતિષ્ઠો મહાબાહો વિમૂઢો બ્રહ્મણઃ પથિ ॥૩૮॥

Hindi Translation:

हे महाबाहु कृष्ण! क्या योग से पथ भ्रष्ट ऐसा व्यक्ति भौतिक एवं आध्यात्मिक सफलताओं से वंचित नहीं होता और छिन्न-भिन्न बादलों की भाँति नष्ट नहीं हो जाता जिसके परिणामस्वरूप वह किसी भी लोक में स्थान नहीं पाता?

English Translation:

Does not such a person who deviates from Yog get deprived of both material and spiritual success, O mighty-armed Krishna, and perish like a broken cloud with no position in either sphere?

Gujrati Translation:

હે મહાબાહુ શ્રીકૃષ્ણ! શું યોગના માર્ગેથી ભ્રષ્ટ થયેલો મનુષ્ય આધ્યાત્મિક અને ભૌતિક બંને સફળતાઓથી વંચિત રહેતો નથી અને બંને લોકમાં સ્થાન પ્રાપ્ત કર્યા વિના છિન્નભિન્ન વાદળોની જેમ નષ્ટ થઈ જતો નથી?

Hindi Translation:

एतन्मे संशयं कृष्ण छेत्तुमर्हस्यशेषत: |

त्वदन्य: संशयस्यास्य छेत्ता न ह्युपपद्यते || 39||

English Translation:

etan me sanśhayaṁ kṛiṣhṇa chhettum arhasyaśheṣhataḥ

tvad-anyaḥ sanśhayasyāsya chhettā na hyupapadyate

Gujrati Translation:

એતન્મે સંશયં કૃષ્ણ છેત્તુમર્હસ્યશેષતઃ ।

ત્વદન્યઃ સંશયસ્યાસ્ય છેત્તા ન હ્યુપપદ્યતે ॥૩૯॥

Hindi Translation:

हे कृष्ण! कृपया मेरे इस सन्देह का पूर्ण निवारण करें क्योंकि आपके अतिरिक्त कोई अन्य नहीं है जो ऐसा कर सके।

English Translation:

O Krishna, please dispel this doubt of mine completely, for who other than You can do so?

Gujrati Translation:

હે શ્રીકૃષ્ણ! કૃપા કરીને મારા આ સંદેહનું પૂર્ણપણે નિવારણ કરો, કારણ કે આપના અતિરિક્ત અન્ય કોણ તે કરી શકે તેમ છે?

Hindi Translation:

श्रीभगवानुवाच |

पार्थ नैवेह नामुत्र विनाशस्तस्य विद्यते |

न हि कल्याणकृत्कश्चिद्दुर्गतिं तात गच्छति || 40||

English Translation:

śhrī bhagavān uvācha

pārtha naiveha nāmutra vināśhas tasya vidyate

na hi kalyāṇa-kṛit kaśhchid durgatiṁ tāta gachchhati

Gujrati Translation:

શ્રીભગવાનુવાચ ।

પાર્થ નૈવેહ નામુત્ર વિનાશસ્તસ્ય વિદ્યતે ।

ન હિ કલ્યાણકૃત્કશ્ચિદ્ દુર્ગતિં તાત ગચ્છતિ ॥૪૦॥

Hindi Translation:

परमेश्वर श्रीकृष्ण ने कहाः हे पृथा पुत्र! आध्यात्मिक पथ का अनुसरण करने वाले योगी का न तो इस लोक में और न ही परलोक में विनाश होता है। मेरे प्रिय मित्र। भगवद्प्राप्ति के मार्ग पर चलने वाले को बुराई पराजित नहीं कर सकती।

English Translation:

The Supreme Lord said: O Parth, one who engages on the spiritual path does not meet with destruction either in this world or the world to come. My dear friend, one who strives for God-realization is never overcome by evil.

Gujrati Translation:

પૂર્ણ પુરુષોત્તમ ભગવાન બોલ્યા: હે પાર્થ! જેઓ આધ્યાત્મિક માર્ગનું અનુસરણ કરે છે તેમનો આ લોકમાં કે પરલોકમાં વિનાશ થતો નથી. મારા પ્રિય મિત્ર! જે ભગવદ્દ-પ્રાપ્તિ માટે પ્રયાસ કરે છે, તેની કદાપિ અધોગતિ થતી નથી.

Hindi Translation:

प्राप्य पुण्यकृतां लोकानुषित्वा शाश्वती: समा: |

शुचीनां श्रीमतां गेहे योगभ्रष्टोऽभिजायते || 41||

अथवा योगिनामेव कुले भवति धीमताम् |

एतद्धि दुर्लभतरं लोके जन्म यदीदृशम् || 42||

English Translation:

prāpya puṇya-kṛitāṁ lokān uṣhitvā śhāśhvatīḥ samāḥ

śhuchīnāṁ śhrīmatāṁ gehe yoga-bhraṣhṭo ’bhijāyate

atha vā yoginām eva kule bhavati dhīmatām

etad dhi durlabhataraṁ loke janma yad īdṛiśham

Gujrati Translation:

પ્રાપ્ય પુણ્યકૃતાં લોકાનુષિત્વા શાશ્વતીઃ સમાઃ ।

શુચીનાં શ્રીમતાં ગેહે યોગભ્રષ્ટોઽભિજાયતે ॥૪૧॥

અથવા યોગિનામેવ કુલે ભવતિ ધીમતામ્ ।

એતદ્ધિ દુર્લભતરં લોકે જન્મ યદીદૃશમ્ ॥૪૨॥

Hindi Translation:

असफल योगी मृत्यु के पश्चात पुण्य आत्माओं के लोक में जाते हैं। अनेक वर्षों तक वहाँ निवास करने के पश्चात वे पृथ्वी पर कुलीन या धनवानों के कुल में पुनः जन्म लेते हैं अथवा जब वे दीर्घकाल तक योग के अभ्यास से उदासीन हो चुके होते हैं तब उनका जन्म दिव्य ज्ञान से सम्पन्न परिवारों में होता है। संसार में ऐसा जन्म अत्यंत दुर्लभ है।

English Translation:

The unsuccessful yogis, upon death, go to the abodes of the virtuous. After dwelling there for many ages, they are again reborn in the earth plane, into a family of pious and prosperous people. Else, if they had developed dispassion due to long practice of Yog, they are born into a family endowed with divine wisdom. Such a birth is very difficult to attain in this world.

Gujrati Translation:

અસફળ યોગી, મૃત્યુ પશ્ચાત્,અસફળ યોગી પુણ્યશાળીઓના લોકમાં જાય છે. ત્યાં અનેક વર્ષો સુધી નિવાસ કરીને તેઓ પુન: પૃથ્વી પર પવિત્ર અને સમૃદ્ધ કુળમાં જન્મ લે છે. અથવા જો તેમનામાં અધિક યોગિક સાધનાને કારણે ઉદાસીનતાનો વિકાસ થયો હોય તો તેઓ દિવ્ય જ્ઞાનથી સંપન્ન કુળમાં જન્મ લે છે. આ જગતમાં આવો જન્મ પ્રાપ્ત કરવો અત્યંત દુર્લભ છે.

Hindi Translation:

तत्र तं बुद्धिसंयोगं लभते पौर्वदेहिकम् |

यतते च ततो भूय: संसिद्धौ कुरुनन्दन || 43||

English Translation:

tatra taṁ buddhi-sanyogaṁ labhate paurva-dehikam

yatate cha tato bhūyaḥ sansiddhau kuru-nandana

Gujrati Translation:

તત્ર તં બુદ્ધિસંયોગં લભતે પૌર્વદેહિકમ્ ।

 યતતે ચ તતો ભૂયઃ સંસિદ્ધૌ કુરુનન્દન ॥૪૩॥

Hindi Translation:

हे कुरुवंशी! ऐसा जन्म लेकर वे पिछले जन्म के ज्ञान को पुनः जागृत करते हैं और योग में पूर्णता के लिए और अधिक कड़ा परिश्रम करते हैं।

English Translation:

On taking such a birth, O descendant of Kurus, they reawaken the wisdom of their previous lives, and strive even harder toward perfection in Yog.

Gujrati Translation:

હે કુરુપુત્ર! આવો જન્મ પામીને તેઓ તેમના પૂર્વજન્મનાં જ્ઞાનને પુન:જાગૃત કરે છે અને યોગમાં સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવા માટે અધિક કઠિન પરિશ્રમ કરે છે.

Hindi Translation:

पूर्वाभ्यासेन तेनैव ह्रियते ह्यवशोऽपि स: |

जिज्ञासुरपि योगस्य शब्दब्रह्मातिवर्तते || 44||

English Translation:

pūrvābhyāsena tenaiva hriyate hyavaśho ’pi saḥ

jijñāsur api yogasya śhabda-brahmātivartate

Gujrati Translation:

પૂર્વાભ્યાસેન તેનૈવ હ્રિયતે હ્યવશોઽપિ સઃ ।

જિજ્ઞાસુરપિ યોગસ્ય શબ્દબ્રહ્માતિવર્તતે ॥૪૪॥

Hindi Translation:

वास्तव में वे अपने पूर्व जन्मों के आत्मसंयम के बल पर अपनी इच्छा के विरूद्ध स्वतः भगवान की ओर आकर्षित होते हैं। ऐसे जिज्ञासु साधक स्वाभाविक रूप से शास्त्रों के कर्मकाण्डों से ऊपर उठ जाते हैं।

English Translation:

Indeed, they feel drawn toward God, even against their will, on the strength of their past discipline. Such seekers naturally rise above the ritualistic principles of the scriptures.

Gujrati Translation:

ખરેખર, તેઓ તેમના પૂર્વજન્મોના આત્મસંયમનાં બળથી, તેમની ઈચ્છાથી વિપરીત, ભગવાન પ્રત્યે આકર્ષિત થાય છે. આવા જિજ્ઞાસુઓ શાસ્ત્રોનાં કર્મકાંડી સિદ્ધાંતોથી સ્વત: ઉપર ઉઠી જાય છે.

Hindi Translation:

प्रयत्नाद्यतमानस्तु योगी संशुद्धकिल्बिष: |

अनेकजन्मसंसिद्धस्ततो याति परां गतिम् || 45||

English Translation:

prayatnād yatamānas tu yogī sanśhuddha-kilbiṣhaḥ

aneka-janma-sansiddhas tato yāti parāṁ gatim

Gujrati Translation:

પ્રયત્નાદ્યતમાનસ્તુ યોગી સંશુદ્ધકિલ્બિષઃ ।

અનેકજન્મસંસિદ્ધસ્તતો યાતિ પરાં ગતિમ્ ॥૪૫॥

Hindi Translation:

पिछले कई जन्मों में संचित पुण्यकर्मों के साथ जब ये योगी आध्यात्मिक मार्ग में आगे उन्नति करने हेतु निष्ठापूर्वक प्रयत्न में लीन रहते हैं तब वे सांसारिक कामनाओं से शुद्ध हो जाते हैं और इसी जीवन में पूर्णताः प्राप्त कर लेते हैं।

English Translation:

With the accumulated merits of many past births, when these yogis engage in sincere endeavors to make further progress, they become purified from material desires and attain perfection in this life itself.

Gujrati Translation:

જયારે આ યોગીઓ અનેક પૂર્વજન્મોની સંચિત પાત્રતા સાથે અધિક આધ્યાત્મિક પ્રગતિ માટે નિષ્ઠાપૂર્વકના પ્રયત્નોમાં વ્યસ્ત થાય છે ત્યારે તેઓ સાંસારિક કામનાઓથી વિશુદ્ધ થઈ જાય છે અને આ જ જીવન દરમિયાન સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી લે છે.

Hindi Translation:

तपस्विभ्योऽधिकोयोगी

ज्ञानिभ्योऽपिमतोऽधिक:|

कर्मिभ्यश्चाधिकोयोगी

तस्माद्योगीभवार्जुन|| 46||

English Translation:

tapasvibhyo ’dhiko yogī

jñānibhyo ’pi mato ’dhikaḥ

karmibhyaśh chādhiko yogī

tasmād yogī bhavārjuna

Gujrati Translation:

તપસ્વિભ્યોઽધિકો યોગી જ્ઞાનિભ્યોઽપિ મતોઽધિકઃ ।

કર્મિભ્યશ્ચાધિકો યોગી તસ્માદ્યોગી ભવાર્જુન ॥૪૬॥

Hindi Translation:

एक योगी तपस्वी से, ज्ञानी से और सकाम कर्मी से भी श्रेष्ठ होता है। अतः हे अर्जुन! तुम सभी प्रकार से योगी बनो।

English Translation:

A yogi is superior to the tapasvī (ascetic), superior to the jñānī (a person of learning), and even superior to the karmī (ritualistic performer). Therefore, O Arjun, strive to be a yogi.

Gujrati Translation:

યોગી તપસ્વી કરતાં શ્રેષ્ઠ હોય છે, જ્ઞાની કરતાં શ્રેષ્ઠ હોય છે અને કર્મી કરતા પણ શ્રેષ્ઠ હોય છે. તેથી, હે અર્જુન, તું યોગી બનવાનો પ્રયાસ કર.

Hindi Translation:

योगिनामपि सर्वेषां मद्गतेनान्तरात्मना |

श्रद्धावान्भजते यो मां स मे युक्ततमो मत: || 47||

English Translation:

yoginām api sarveṣhāṁ mad-gatenāntar-ātmanā

śhraddhāvān bhajate yo māṁ sa me yuktatamo mataḥ

Gujrati Translation:

યોગિનામપિ સર્વેષાં મદ્ગતેનાન્તરાત્મના ।

શ્રદ્ધાવાન્ભજતે યો માં સ મે યુક્તતમો મતઃ ॥૪૭॥

Hindi Translation:

सभी योगियों में से जिनका मन सदैव मुझ में तल्लीन रहता है और जो अगाध श्रद्धा से मेरी भक्ति में लीन रहते हैं उन्हें मैं सर्वश्रेष्ठ मानता हूँ।

English Translation:

Of all yogis, those whose minds are always absorbed in Me, and who engage in devotion to Me with great faith, them I consider to be the highest of all.

Gujrati Translation:

સર્વ યોગીઓમાં જેમનું મન નિત્ય મારામાં તલ્લીન રહે છે, જે પૂર્ણ શ્રદ્ધાથી મારી ભક્તિમાં પરાયણ રહે છે, તેમને હું સર્વ શ્રેષ્ઠ માનું છે.